Artnit

U kratkim, sažetim pripovetkama Petar Kočić je umetnički obradio i verno, realistički izrazio nevolje bosanskih planinskih seljaka i naglasio nacionalnu i socijalnu porobljenost koja je pritisla narod, u prvom redu seljaštvo. Istovremeno on oživljava i borbenu tradiciju kao sredstvo koje u narodu u vreme nacionalnog ropstva održava budnu svest i protivtuđinsko raspoloženje. Buntovnost Petra Kočića je dobila najviši umetnički izraz u pripoveci Vukov gaj, verovatno njegovoj najefektnijoj prozi.

Kad se sve zazeleni, i kad oštra, vrela svjetlost oblije zemlju, pa zemlja zamiriše onim osvježavnim, prijesnim mirisom na zeleno, njega obuzme toplo, nijemo drhtanje. Probude se uspomene i mila sjećanja na minule dane. Kako je sve to preliveno nečim tajanstvenim!

Mračajski proto je kratka priča Petra Kočića. To je skica za portret mračnog i čudnog čoveka koji se otuđio od sveta i živi usamljeno. Markantna i snažna pojava, prote nosi u sebi neki pradedovski nagon, da sudi brzo i kažnjava svirepo na delu uhvaćenog grešnika. Na taj način on uništava drugog, ali i sebe.

Zanimljivo je i poučno upoznati se sa kratkom istorijom imena našega grada. Banja Luka je stari grad, i ona se je, kako izgleda, u Srednjem Vijeku zvala Vrbaški Grad. Poslije osmanlijske najezde ona je jedno vrijeme bila i vezirski grad, i oko nje su vođene često žestoke i krvave vojne između Turaka i Ćesarevaca, naročito u XVII. i u početku XVIII. vijeka.

Petar Kočić je dobro poznavao bosanskog seljaka i njegovu psihologiju, pa je zato mogao da stvori upečatljive likove u svom književnom delu. Među likovima se posebno izdvaja Relja Knežević iz pripovetke Kroz mećavu, čovek izuzetne veličine i snage.

Pripovetka Kroz mećavu, iz četvrte knjige Jauci sa Zmijanja, Petra Kočića, objavljene 1910. godine slika jedan mali isečak iz života bosanskog seljaka u smiraju zimskog dana, pred samo spuštanje noći. Petar Kočić simbolima iskazuje doživljaj ljudske tragike povezan sa slikom realnog života njegovog planinskog zavičaja. U tom spoju izvire tuga za čovekom koji strada, izložen udarcima besomučne stihije prirode i stihije života.

Već se poče i smračivati, a oni ne mogoše krave prodati. Niko ih čestito i ne pogleda, a kamoli da ih upita za cijenu. Niko ni da se našali!

U ponoćne slatke čase kad caruje anđ'o mira,
Kao bolnik sa postelje, tužno jekne moja lira.

Zašto ciči tako pozno u svečane mirne čase -
Kad ni zefir tihe noći s mekim cvećem ne igra se?

Klonule su mlade grudi, izumrli osjećaji,
A u oku ispijenom pošljednja se suza sjaji.

Iščezli su mili snovi, a život mi kao sjena,
Sa slomljenim duhom luta kroz poljane uspomena.

Petar Kočić je prvi put objavio pripovetku Jablan u Bosanskoj vili 1902. godine, kao prvu iz ciklusa pod zajedničkim naslovom S planine i ispod planine. Kroz priču o borbi bikova daje osobenu parabоlu o nesalomljivosti narodne snage i otpora.